OBRAZ A TEKST

Wg: J. Trznadlowski Edytorstwo. Tekst, język, opracowanie

 

Obraz przedstawiający, a zatem dowolnego rodzaju podobizna, pod pewnym względem góruje nad komunikatem słownym, mianowicie minimalizuje rolę pośrednictwa między odbiorcą (poznającym) a przedstawionym przedmiotem. Pośrednictwo ikoniczne, tzn. technika reprodukcji, zniekształca obiekt rzeczywisty pod względem stopnia uszczegółowienia, pośrednictwo werbalne, językowe, zniekształca obiekt rzeczywisty pod względem stopnia i zakresu uszczegółowienia. Instrument ikoniczny, jak rysunek, barwa, środki optyczno-chemiczne (fotografia), funkcjonuje z wyraźną i poznawczo zaakceptowaną tendencją do jednoznaczności, narzędzie językowe zaś jest z natury rzeczy wieloznaczne.

 

Język naukowy, zmierza do ujednoznacznienia przekazu (terminologia), z różną wszakże skutecznością.

 

Różnica najistotniejsza między językiem słów a językiem obrazów przedstawiających: „język lingwistyczny” funkcjonuje analitycznie, tzn. układa znaczenia z elementów słownych podawanych jeden po drugim, język obrazów, czyli po prostu — obraz, dzieła syntetycznie, co znaczy, że wszystkie jego składniki oglądowe dane są równocześnie.

W rezultacie przy odbiorze języka naturalnego musi być wykonywana myślowa praca scalająca poszczególne znaczenia cząstkowe, przy odbiorze obrazu scalanie znaczeniowe odbywa się w zasadzie w sposób analogiczny, jak to ma miejsce przy codziennym odbiorze wzrokowym. Konwencja artystyczna (typ, kierunek w sztuce, cechy indywidualne itd.) dotyczy głębszych warstw dzieła, w zasadzie jednak nic zaciera samej możliwości „rozpoznania” przez widza przedmiotów przedstawianych w danym dziele.

 

Konstrukcje ikoniczne, a zatem reprodukujące wybrane elementy rzeczywistości, rozpatrywać można z czterech punktów widzenia:

 

§            konstrukcji i zawartości obrazu,

§            walorów poznawczych obrazu i stosunku do tematu werbalnego (zapisu jednoznakowego, jak np. znaki matematyczne),

§            stosunku do elementów bibliologicznych (nauka o książce- jej wytwarzaniu oddziaływaniu itp.),

§            techniki reprodukcji.

 

Wszystkie te punkty widzenia leżą w zasięgu sztuki edytorskiej, a rzetelny edytor-wydawca winien posługiwać się nimi z maksymalną kompetencją.

 

 Biorąc za punkt wyjścia stosunek obrazu do tekstu dzieła (utworu, publikacji), materiał ikonograficzny podzielić można na trzy podstawowe kategorie:

 

I.          obraz powyżej tekstu - materiał ilustracyjny przedstawia to, czego tekst nie może wyrazić;

II.       obraz na płaszczyźnie tekstu - materiał ilustracyjny przedstawia to, o czym mowa w tekście;

III.    obraz poniżej tekstu - wnosi własne wartości, rozszerza walory znaczeniowe i ekspresywne tekstu, pełni funkcje bibliologiczne, istotne dla książki jako wytworu również artystycznego.

 

I Obrazy powyżej tekstu - obrazy obiektów, które - po pierwsze - oglądowo nie są dostępne w codziennym doświadczeniu wzrokowym, po drugie zaś - doświadczeniu takiemu dostępne, podane za pomocą przekazu słownego zatraciłyby swą precyzję w świadomości i wyobraźni czytelników; sytuacja ta ma miejsce wówczas, gdy istotą rzeczy jest przekaz wyglądu takiego obiektu. Tego rodzaju materiał ilustracyjny jest typowy dla prac i wydawnictw niehumanistycznych, a chodzi tu o takie obiekty, jak np.: ilustracje mikro i makroświata.

 

II Obrazy na płaszczyźnie tekstu - obrazy przedmiotów znanych z osobistego doświadczenia, lecz tracących niejako swój wygląd w przekazie słownym, to przede wszystkim urządzenia techniczne, części maszyn i aparatury, elementy konstrukcyjne itp.

Określenie obrazu „powyżej tekstu” ma charakter względny. Wymienione powyżej grupy obrazów mieszczą się w pełni w wydzielanej przez nas kategorii „powyżej tekstu”. Ale w kategorii tej mieścić się mogą obrazy obiektów, które dadzą się tu zakwalifikować dzięki szczególnym okolicznościom, w jakich znajduje się dany obiekt, bądź w następstwie funkcji, jaką ma pełnić dana publikacja. A oto owe okoliczności dodatkowe:

§        ekspresywność przedmiotu — należą tu takie obiekty, których wygląd to nie tylko pewien układ rzeczowy, ale artystyczna, ekspresywna struktura: dzieła sztuki, architektury, rzemiosła artystycznego, a także obrazy przyrody („krajobrazy”, rośliny i in.);

§        dokumentalność obiektu — gdy bezpośredni wygląd przedmiotu staje się niejako dowodem rzeczowym, z uwagi na swe istnienie, treść i formę zapisu, stan zachowania i inne walory rzeczowo-znaczeniowe: należą tu przede wszystkim dokumenty w ści­słym znaczeniu, rękopisy, autografy itp.; do tej grupy zaliczyć można również portrety;

§        niedostępność terytorialna obiektu — należą tu wszelkiego rodzaju przedmioty w najszerszym znaczeniu, a więc zwierzęta, rośliny, twory geograficzno - geologiczne z obszarów leżących poza regionem odbiorcy;

§        funkcje dydaktyczne — układ „ponad tekstem” stosowany jest publikacjach typu elementarnego, gdy uczeń po raz pierwszy styka się z zagadnieniami poruszonymi w podręczniku. Istotną rolę odgrywa tu technika obrazu: rysunek technicznego detalu, fotografia obiektu itp.

 

układ „ponad tekstem” w publikacji o charakterze dydaktycznym pełni następujące funkcje:

§        wprowadzają obrazy przedmiotów niedostępnych doświadczeniu odbiorcy.

§        poglądowo i uszczegółowiająco rozszerza i pogłębia tekst, który interpretuje ilustrację.

 

III Obrazy poniżej tekstu - pozostawiają tekstowi rolę dominującą. Najczęściej stosowanymi formami takiej ikonografii są:

 

§        obrazy dokumentacyjne np.: portrety i podobizny autografów w ogólnych pracach monograficznych, w których portrety nie pełnią funkcji identyfikacyjnych i materiałowych

 

§        obrazy stanowiące materiał paralelny wobec tekstu, lecz wprowadzone celów szerszej informacji o faktach, o których mowa w pracy, o dopełnianie jej elementami, których bardziej szczegółowa prezentacja z jakichkolwiek powodów jest zbędna; do tej grupy można zaliczyć obrazy domów, mieszkań, miast i innych obiektów związanych z postacią, której praca jest poświęcona, a w pracach historycznych, naukowych (monograficznych) i popularyzacyjnych, tzw. „obrazy z epoki”tworzących właściwą atmosferę odbioru;

 

§        obrazy zdobnicze: funkcję tę mogą pełnić wymienione obrazy z epoki, bardzo często wiernie reprodukowane z oryginałów (drzeworyty, sztychy), inicjały, przerywniki, rysunki typu zdobniczego itd. Publikacje okolicznościowe, bibliofilskie, wreszcie artystyczne (sztuki plastyczne, muzyka, rzemiosło artystyczne)

OBRAZ A SŁOWO

Wg: Jagodzińska M., Rola obrazów wzrokowych w uczeniu się materiału słownego, Psychologia Wychowawcza, tom XVI, Warszawa styczeń-luty 1973/74.

 

1. Obrazy wzrokowe wpływają na efekty uczenia się treści słownych dzięki czterem funkcjom:

a) wzbogacaniu śladów pamięciowych

b) ukierunkowywaniu percepcji treści słownych

c) organizowaniu materiału słownego

d) wpływaniu na zrozumienie materiału słownego.

 

2. Pozytywną rolę w uczeniu się materiału słownego odgrywają obrazy wzrokowe zgodne pod względem treści z materiałem słownym, natomiast obrazy różniące się treścią mogą powodować błędy.

 

3. Optymalny dobór treści do przedstawienia obrazowego i dobór formy obrazu uwarunkowany jest rodzajem materiału słownego, rozwojowymi i indywidualnymi cechami odbiorców oraz celami dydaktycznymi. Mimo że dwa typy obrazów (wyobrażenia i spostrzeżenia) odgrywają prawdopodobnie zbliżoną rolę w procesie uczenia się, efektywność ich nie wydaje się jednakowa. Obrazy te różnią się przecież w istotny sposób przede wszystkim pod względem:

 

— wyrazistości obrazu

— możliwości dokonywania operacji na obrazie

— możliwości kontroli nad obrazem sprawowanej przez osobę uczącą się i kontroli sprawowanej przez innych.

 

Pod względem wyrazistości i możliwości dokonywania operacji na obrazie spostrzeżenia znacznie górują nad wyobrażeniami. Dla wielu ludzi spostrzeżenia są jedyną dostępną formą dokładnych obrazów wzrokowych. Nie wszyscy także umieją szczegółowo analizować wyobrażone przedmioty bądź dokonywać operacji np. przestrzennych, nawet na prawidłowych wyobrażeniach.

 

Kontrola nad spostrzeżeniami nie sprawia na ogół trudności, natomiast jest bardzo ograniczona w przypadku wyobrażeń. Szczególnie trudna jest dla małych dzieci oraz dla osób, u których wyobraźnia ma przewagę nad myśleniem abstrakcyjnym. Wpływa na to m. in. skojarzeniowy mechanizm tworzenia się wyobrażeń oraz fakt, że pewne obrazy wykazują tendencję do szczególnie częstego i uporczywego pojawiania się przy różnych treściach.

 

Ze względu na wskazane różnice efektywność spostrzeżeń wydaje się wyższa w porównaniu z efektywnością wyobrażeń. Wyobrażenia są mniej dokładne, a posługiwanie się nimi jest zazwyczaj trudniejsze i nie dla wszystkich osiągalne. Zasób i treść wyobrażeń zależy ponadto od uprzednich doświadczeń osobnika. Brak jest także metod dydaktycznych uwzględniających kierowanie wyobrażeniami w procesie uczenia się. Tym niemniej, w przypadku treści mających prawidłowo funkcjonujące odpowiedniki wyobrażeniowe, spostrzeżenia mogą okazać się zbędne lub nawet niekorzystne dla percepcji.

TABELE DO WYKŁADU: KOLORYSTYKA INTERFEJSU

Wg: A. Barczak, S. Barczak, S. Pitrus (1999) Ze świata reklamy. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Tabela 1

Dobór kolorów dla wybranych grup leków

 

Grupa leków	Kolor opakowania
środki pobudzające	pomarańczowy / żółty *
środki uspokajające	ciemnoniebieski / brązowy
środki witaminowe	zielony / czerwony
środki na uśmierzenie kaszlu	brąz kasztanowy / niebieski (jasny)
środki zmniejszające napięcie mięśni	brąz kasztanowy / niebieski (ciemny)
środki nasenne	malwowy / fiolet
środki na apetyt	zielony / pomarańczowy
środki dezynfekujące i antyseptyczne	turkusowy / jasnoniebieski

*kapsułki były w równych proporcjach podzielone na obszar każdego z dwu wymienionych kolorów,
linię podziału stanowiła pionowa oś symetrii.

 

 

Tabela 2

Oddziaływanie wybranych barw

 

Barwa	Działa optycznie	Działa syntetycznie	Działa przez wartość aktywną	Kojarzy się	Oznacza symbolicznie	Działa jako światło
Żółta	jasno, zbliżająco, jednorodnie, rozpraszająco	Ciepło, lekko, luźno, sucho	nastraja rzeczowo, poszukuje kontaktów, ożywczo	światłem	słońce, wyniosłość, zazdrość, zawiść, wyeliminowanie	pociągająco, ciepło
Pomarań­czowa	jasno, zbliżająco, rozpraszająco, pierwszopla­nowe	ciepło, luźno, sucho	nastraja wesoło, emocjonalnie, czynnie	żarem słońca	słońce, radość, bogactwo, władzę, przepych, pompę	bardzo ciepło
Czerwona	jasno, silnie zbliżająco, jednorodnie, promieniująco	ciepło, ciężko	podniecająco, wzmacniająco, podburzająco, alarmująco	ogniem, krwią, dojrzałością	miłość, dumę, władzę, walkę, rewolucję, namiętność, złość	Niebezpiecznie, groźnie
Fioletowa	ponuro, oddalająco	ciężko, mocno, chłodno	biernie, wzbudza zdziwienie	światłem mieszanym	godność, wyniosłość, skromność. pokorę. mistykę, uroczystość	nierealnie
Niebieska	ciemno, oddalająco, jednorodnie	zimno, ciężko, mocno, gęsto, wilgotno	biernie, uspokajająco, usypiająco, koncentrująco	głębią morza	tęsknotę, wiarę, wierność, nieskończoność, urodzajność	odrętwiająco
Zielona	oddalająco, jednorodnie	chłodno	uspokajająco, pośrednicząco	świeżością	spokój, pokój, młodość, nadzieję, przytulność	niesamowicie
Biała	jasno, nakładająco, jednorodnie ;	lekko, luźno	obojętnie	schludnością, higieną	czystość, niewinność, niepokalaność, nietykalność, wieczność	-
Czarna	ciemno, gęsto	mocno, ciężko	obojętnie	-	śmierć, żałobę, reakcję	-
Szara	nieokreślenie	-	obojętnie	-	ubóstwo, nędzę	-

 

Tabela 3
Skojarzenia związane z kolorami, charakterystyczne dla kultury USA

 

Barwa	Skojarzenia pozytywne	Skojarzenia negatywne
Czerwona	ciepło, namiętność, upal, żar	niebezpieczeństwo, drapieżność, gwałtowność
Żółta	ciepło, wesołość, zdrowie, optymizm	ostrożność
Zielona	natura, czystość, chłód, wilgotność	przerażenie, choroba, wina. „coś ohydnego”
Niebieska	przezroczystość, zimno, niebo, woda, lód	przygnębienie, przestrach, „trzeźwość”
Purpura	godność, głębia, mistycyzm	głęboki smutek, mgła, cień, mrok
Biała	śnieg, czystość, uczciwość, młodzieńczość	zimno
Czarna	-	Noc, pustka, żałoba, pogrzeb, depresja, „coś złowieszczego”

 

Tabela 4

Zestawienie psychologicznego oddziaływania wybranych kolorów

 

Rodzaj koloru	Sposób oddziaływania i wykorzystanie w reklamie
Czerwony	Symbol krwi i ognia. Następny po niebieskim ulubiony kolor ludzi, ale posiada bardziej wszechstronne zastosowania; najgorętszy kolor z największym „ilorazem akcji” (action quotient) Właściwy dla zup, mrożonego jedzenia i mięs; komunikujący silna, męską atrakcyjność kremów do golenia.
Brązowy	Męski kolor kojarzony z ziemią, drewnem, dojrzałością, ciepłem, komfortem - jest esencjonalnie męski. Używany do sprzedaży wszystkich grup produktów (nawet kosmetyków) np. takich marek, jak Revlon, Braggi.
Żółty	Łatwo zwracający uwagę konsumenta: „wpadający w oko” - szczególnie, gdy jest używany w połączeniu z kolorem czarnym. Dobry kolor do reklamowania i pakowania kukurydzy, cytryn i produktów związanych z opalaniem.
Zielony	Symbol zdrowia świeżości. Popularny dla produktów o smaku miętowym i napojów gazowanych (soft drinks). Przykładowa marka; 7UP.
Niebieski	Najzimniejszy kolor o najsilniejszym oddziaływaniu. Efektywny dla mrożonego jedzenia (daje wrażenie lodu). Jeśli jest używany z lekkim cieniowaniem, staje się kolorem sprawiającym wrażenie słodkości. Przykładowe marki: jogurty Yoplait, piwo Lowenbrau, mąka Wondra.
Czarny	Komunikujący wyrafinowanie, kolor najlepszych półek. Jest używany do stymulowania zakupu drogich produktów. Dobre tło i folia dla innych kolorów.
Pomarańczowy	Najbardziej „jadalny” kolor, szczególnie w brązowo o zabarwianych cieniach. Wywołuje skojarzenie z jesienią dobrymi rzeczami do jedzenia.

 

Tabela 5

Preferencje kolorów a cechy osobowości i cechy nabywcy

 

Kolor	Cechy osobowości	Cechy nabywcy
Zielony	stałość, szczerość, lojalność, ambicja, inteligencja	rozsądek, trafność podejmowanych decyzji- rezygnacja z zakupów na kredyt
Żółty	innowacyjność, idealizm, niecierpliwość, pobłażliwość	postępuje nierozważnie, jest niezdecydowany, często kupuje na kredyt
Czerwony	agresywność, impulsywność, szybko wydaje opinie, ciągle poszukuje czegoś nowego	postępuje zgodnie z wymogami mody, zakupy to rozrywka, lubi kupować w towarzystwie
Szary	odosobniony, zamknięty w sobie, nie daje się przekonać	mato wrażliwy na modę, niechętnie kupuje w towarzystwie
Brązowy	stały, godny zaufania, posiada silne poczucie przynależności	nie kupuje na kredyt

 

 

 

Współzależności barw (wg. Krzysztof Racinowski Liternictwo)

 

Poszczególne barwy wpływają na siebie wzajemnie, zmieniając swoje odcienie, temperatury i natężenia. Współzależności te ilustruje tablica współzależności barw:

 

Kolor	W zestawieniu z kolorem	Zabarwia się na
Czerwony	żółtym pomarańczowym niebieskim fioletowym purpurowym	purpurowo purpurowo pomarańczowo pomarańczowo pomarańczowo
Pomarańczowy	czerwonym żółtym zielonym fioletowym niebieskim	żółto czerwono czerwono żółto bardziej go podkreśla
Żółty	czerwonym pomarańczowym zielonym fioletowym purpurowym	zielono zielono pomarańczowo bardziej go podkreśla zielono
Zielony	pomarańczowym żółtym niebieskim fioletowym purpurowy	niebiesko niebiesko żółto żółto bardziej go podkreśla
Niebieski	czerwonym żółtym zielonym fioletowym purpurowym	zielono bardziej go podkreśla fioletowo zielono zielono
Fioletowy	czerwonym pomarańczowym zielonym niebieskim purpurowym	niebiesko niebiesko purpurowo purpurowo niebiesko
Purpurowy	czerwonym pomarańczowym zielonym niebieskim fioletowym	niebiesko niebiesko czerwono czerwono czerwono

 

Niektóre kolory zestawiają się ze sobą harmonijnie. Zestawienia te przedstawia tablica harmonii barw:

 

Barwa		Daje efekty
		bogaty	dobry	kontrastowy
		w zestawieniu z kolorem
Czerwona	jasna średnia ciemna	kremowym srebrnym złotym	żółtym ciemnożółtym jasnobrązowym	zielonym oliwkowym ciemnozielonym
Żółta	jasna średnia ciemna	purpurowym purpurowym purpurowym	jasnobrązowym brązowym ciemnobrązowym	jasnoniebieskim niebieskim ciemnoniebieskim
Pomarańczowa	jasna średnia ciemna	purpurowym purpurowym purpurowym	niebieskim niebieskim niebieskim	jasnozielonym zielonym ciemnozielonym
Niebieska	jasna średnia ciemna	kremowym ciemnokremowym złotym	jasnobrązowym brązowym ciemnobrązowym	żółtym żółtym pomarańczowym
Zielona	jasna średnia ciemna	kremowym kremowym złotym	łososiowym różowym różowym	purpurowym żółtym pomarańczowym
Fioletowa	jasna średnia ciemna	jasnopurpurowym jasnopurpurowym ciemnopurpurow.	różowym łososiowym łososiowym	jasnobrązowym żółtym ciemnobrązowym
Purpurowa	jasna średnia ciemna	fiołkowym fioletowym fioletowym	jasnozielonym zielonym zielonym	jasnożółtym żółtym pomarańczowym
Różowa	jasna średnia ciemna	jasnoniebieskim niebieskim ciemnoniebieskim	fioletowym fioletowym purpurowym	ciemnożółtym ciemnożółtym kremowym
Brązowa	jasna średnia ciemna	kremowym ciemnókremow. żółtym	jasnoniebieskim jasnoniebieskim niebieskim	ciemnozielonym zielonym pomarańczowym
Szara	jasna średnia ciemna	jasnoniebieskim niebieskim ciemnoniebieskim	różowym łososiowym łososiowym	zielonym zielonym ciemnozielonym